Танда быһыйа

“Саха – Азия оҕолоро” фонда стипендиата; Уус-Алдан улууһун, Байаҕантай нэһилиэгин ытык олохтооҕо; чэпчэки атлетикаҕа ССРС спордун маастарыгар кандидат; сүүрүүгэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин алта төгүллээх чөмпүйүөнэ, элбэх төгүллээх призера; Саха сиригэр ыытыллыбыт маҥнайгы марафон кыайыылааҕа, экс-рекордсмена Анатолий Михайлович Заболоцкай баара буоллар сэтинньи ый 13 күнүгэр 75 сааһын томточчу туолуо этэ.

Марафон спорт олус ыарахан көрүҥэ. “Марафонец” аатын сүгүү, буолаары буолан, кыайыыны ситиһии, киһи аайы кыаллыбат. Икки чаастан ордук кэм устата тэтимҥин бытаардыбакка, тэппит атаххын кубулуппакка сүүрүү – чахчы, тулуурдаахтар, кыахтаахтар дьарыктанар көрүҥнэрэ.

Сырдык, кытархай хааннаах Анатолий Заболоцкай ааспыт үйэ 80-с сылларыгар Сахатын сирин сүүрэр суолларын киэргэлинэн буолара. 42 км 195 м классическай марафоҥҥа утарсааччыларын ырааҕынан хааллартаан биэтэккэ бастакынан кэлитэлиирэ, көрөөччүлэрин, “ыалдьааччыларын” сөҕүүлэрин-махтайыыларын ылара.

Толя Уус-Алдан улууһун Байаҕантайын нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Гражданскай сэрии геройа Гаврил Васильевич Егоров – Бартыһаан Дьөгүөрэп 1933 сыллаахха туттарбыт Танда оскуолатын 1968 сыллаахха  үөрэнэн бүтэрбитэ. Саастыы уолаттарын кытта тэҥҥэ сүүрэн-көтөн улааппыта. Бэһис кылааска кыра уолаттарга “Бартыһаан Дьөгүөрэп” бирииһигэр оройуонун кроһугар 500 м сүүрүүгэ бастаан маҥнайгы кыайыы үөрүүтүн билбитэ. Сүүрүүгэ дьоҕурдааҕа биллибитэ. Ити сыл өрөспүүбүлүкэ “Урожайын” кроһугар Федор Попов бирииһигэр уолаттарга 1000 м  иккис миэстэлэммитэ. Хамаандаҕа киллэриллэн “Москва куорат Кубогар” Саха сирин “Урожайын” хамаандата бастыырыгар улахан төһүүнэн буолбута. Саха АССР профсоюзтарын кроһугар үһүс буолбута уонна өрөспүүбүлүкэ хамаандатыгар киллэриллэн Барнаул куоракка Сибиир уонна Дальнай Восток профсоюзтарын кроһугар сүүсчэкэ быһыйтан сүүрүүтүн  уон ахсыһынан түмүктээн, чахчы, “тыыппалааҕын” биллэрбитэ. Итинтэн ыла олоҕо сүүрүүгэ анааммыта.

Красноярскайдааҕы физкультурнай техникумҥа үөрэнэр сылларыгар анал үөрэхтээх тренер илиитин иһигэр киирэн 800, 1500, 3000 м сирдэргэ сүүрүүлэргэ күүстээх эрчиллиини ааспыта. Армияҕа сулууспалыыр 1971-1973 сылларыгар салгыы дьарыктаммыта. Чааһын, дивизиятын уолаттарын кыайталыыра. Атаҕар эчэйии ылан уокурук чемпионатыгар кыттыбатаҕа. 1974-1983 сыллардаахха Танда оскуолатыгар физкультура учууталынан, тренеринэн үлэлээбитэ, инструктордаабыта. Иитиллээччилэриттэн оройуон, өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөннэрэ, призердара тахсыбыттара, кинилэр ортолоругар Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тренердэрэ Иван Готовцев, Максим Аммосов бааллар, үгүстэр өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар үлэлииллэр. Байаҕантай спортивнай нэһилиэк буоларын ситиспитэ. Саха АССР VI сайыҥҥы спартакиадатыгар 5000 м үһүс, 10 000 м төрдүс буолуталаабыта.

Түмсүүлээх Уус-Алдан уҥмат тыҥалаах быһыйдара бииргэ эрчиллэллэрэ. Аатырбыт марафонецтар Анатолий Заболоцкай, Владимир Слепцов, Леонид Сакварц, өрөспүүбүлүкэ араас дистанцияларга кыайыылаахтара, призердара Роберт Егоров, Василий Готовцев, Иван Никонов, Петр Окоемов, Прокопий Харитонов, Анатолий Басыгысов, Афанасий Кривошапкин оройуоннарын чиэһин соргулаахтык көмүскээбиттэрэ, кыайыы өрөгөйүн үгүстүк билбиттэрэ.

Анатолий Заболоцкай улахан марафоҥҥа 1979-1985 сыллардаахха кыттыбыта. Спортсмен-сүүрүк быһыытынан, сүнньүнэн, орто уһуннаах сиргэ сүүрүүлэргэ сылайбат сындааһыннаах, тулуурдаах буоларга, болҕомтотун уурбута. Үрдүк көрдөрүүлэр ситиһиллибиттэрэ. Саха сирин биэс бастакы марафонугар кыттыбытыттан, икки бастакы марафоннарга 42 км 195 м  сүүрүүгэ 1979 уонна 1980 сыллардаахха бастаталаабыта, 2 ч 23 мүн 38 сөк кэлэн рекорд олохтообута. 1981 с. марафоҥҥа үһүс миэстэлэммитэ, 1982 уонна 1983 сылларга иккис буолуталаабыта. 34 сааһыгар 1984 с. 30 км Николай Матчитов кэнниттэн иккис миэстэлэммитэ.

Саха сирин күүстээх марафонецтарын, чөмпүйүөннэрин, призердарын Владимир Слепцову, Леонид Сакварцы,  Афанасий Илларионовы, Гаврил Нохтуунускайы, Николай Матчитовы, Михаил Владимировы кытта “Ураа!” хаһыынан тэҥҥэ стаартаан, илин-кэлин түсүһэн, күүстээх састаапка инники күөҥҥэ сылдьара.

Утумнаахтык дьарыктанар быһыйы атын дистанцияларга ситиһиилэр эмиэ тумнубатахтара. “Молодежь Якутии” хаһыат бирииһигэр Саха АССР чемпионатыгар 30 км түөрт төгүл бастаабыта, иккитэ иккис буолуталаабыта. “Урожай” общество  үтүө үгэскэ кубулутуллан ыытыллар Советскай Союз Геройа Федор Попов кроһун 1974 с. кыайбыта уонна түөрт төгүл миэстэлэспитэ. Саха сирин норуоттарын сайыҥҥы спартакиадаларыгар уонна Саха сирин чемпионаттарыгар 5000, 10 000 м сүүрүүлэргэ алта төгүл миэстэлэспитэ. Профсоюзтар уобаластааҕы сэбиэттэрин кросстарыгар үс төгүл иккис үчүгэй көрдөрүүлэммитэ.

ССРС-ка тэриллэн ыытыллар XXII сайыҥҥы Олимпийскай оонньуулары көрсө 1980 с. Москваҕа буолан ааспыт “Олимпийская миля” диэн 1980 миэтэрэ сири 6 мүн 10 сөк түмүктээн бастаабыта уонна рекорд олохтообута. Сибиир уонна Дальнай Восток зонатыгар үс төгүл, 30 км сүүрүүгэ РСФСР-га бастыыр иһин күрэхтэһиигэ үс төгүл ситиһиилээхтик сүүрбүтэ.

Сааһыран да баран сүүрэрин тохтоппотоҕо. 1991 с. “Дьулуур” сүүрүүнү таптааччылар кулууптарын күрэхтэһиитигэр ветераннарга 20 км бастаабыта.

Чугас доҕотторо, бииргэ үлэлээбит үөлээннээхтэрэ, биир дойдулаахтара бэлиэтииллэринэн, мин тус бэйэм да алтыһан билэрбинэн, Анатолий Заболоцкай, улахан спорка чаҕылхай ситиһиилэрдээх спортсмен уонна рекордсмен эрээри, бэйэтин хаһан даҕаны дьонтон чорбоччу туттубатах, “улуутуйбатах”, ураты сэмэй уонна олоххо көхтөөх, сатаабатаҕа диэн суох, киһини кытта өйдөһөр, судургу, киһи кэрэмэһэ этэ.

Норуот тапталлаах ырыаһыта, бэйэтин кэмин биллиилээх дэгиттэр спортсмена Аркадий Михайлович Алексеев бэрэссэдээтэллээх “Урожай” общество аппаратыгар сыллардаахха  Константин Сидоров, Юрий Баишев, Михаил Друзьянов, Александр Попов, Дария Попова, Василий Дьячковскай уо.д.а. курдук күн-бүгүн өрөспүүбүлүкэ спордун үүннүүр-тэһиинниир биллиилээх тэрийээччилэри, салайааччылары кытта Анатолий Заболоцкай эмиэ үлэлэспитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык олохтооҕо, Республика “Урожайыгар” 1980-1987 сылларга бэрэссэдээтэллээбит Аркадий Михайлович Алексеев маннык ахтар: “Анатолий Заболоцкай биһиэхэ 1983-1987 сыллардаахха чэбдигирии отделын салайбыта.  Элэккэй, кэпсэтинньэҥ майгылаах этэ. Кимиилээхтик үлэлээбиппит. Толоругас, үлэттэн толлубат, сүрдээх суруксут. Коллективка түргэнник киирбитэ. Спорду пропагандалыырбыт. Хамаандаҕа хайаан да баар буолара. Ханнык да дьаһаллартан туора турбат, куруутун иннинэн буолара. Күрэхтэһии бөҕөтүн тэрийэбит. Сатабыллаах, кыайбата-хоппото диэн суоҕа. Дьону барыларын кытта тэҥҥэ сатаан кэпсэтэр. Миэхэ сүбэлэтэ киирэр буолара. Санаатын этээччи. Итэҕэстэри-быһаҕастары этэр. Дьоһуннаах киһи этэ. Хас да грамотанан наҕараадаламмыта. Сааскы-күһүҥҥү кросстарга кыттан сүүрэрэ.  “Герой Попов” бирииһигэр элбэхтик кыттыбыта. Аппарат үлэһиттэрин кытта волейболлаһара, кэлэрэ-барара. Спорду пропагандалаһара. Массыыналаах буоламмыт үгүстүк айанныырбыт. Күүстээх куоластаах ырыаһыт, уруһуйдьут бэрдэ. Ырыа тылын өйдүүрүн, билэрин, араас ырыалары ыллыырын сөҕөрүм. “Спартактары” кытта бииргэ мероприятие бөҕөтүн ыытабыт, олорго көҕүлээччибит Анатолийбыт. Үчүгэйдик, түмсүүлээхтик үлэлии олордохпутуна, спортивнай обществолары “Спартагы”, “Воднигы”, “Урожайы” тохтотон, ыһан кэбиспиттэрэ. Бүттэхпит ол. Үтүө үлэһит этэ”.

Россия физическэй культураҕа уонна спорка үтүөлээх үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тренерэ, Уус-Алдан улууһун уонна Баатаҕай нэһилиэгин ытык олохтооҕо  Прокопий Прокопьевич Готовцев үрдүктүк сыаналыыр: “Анатолий Михайлович үтүө майгылаах-сигилилээх, дьиҥ  айылҕа оҕото. Тандаҕа физкультура учууталынан үлэтин саҕалыырыгар кыһамньылааҕын көрдөрбүтэ, ону ааһан, нэһилиэк общественнай олоҕор, ол иһигэр, уус-уран самодеятельноска  көхтөөхтүк кыттара. Депутаттаабыта. Физрук, тренер быһыытынан, оҕолору таһаарыылаахтык үөрэтэн эрчийбитэ. Оҕолору  күүһүлээбэккэ, кыахтарынан көрөн, спорка чугаһатан, доруобуйаларыгар туһулаан дьарыктыыр сөп диэн, сүүрдэрэ, хайыһардатара. Танда дьоно-сэргэтэ, кырдьаҕастара киэн тутталлар, кэпсииллэр. Культураны уонна спорду тэҥҥэ тутара, дьүөрэлиирэ. “Дьиэрэй” ырыа-үҥкүү  ансаамбылын тэрийбитэ. Республика лауреатынан буолбуттара. Кылбаҥнатан кыахтаахтык сүүрэрин көрдөрбүтэ. 1979 сыллаахха Дьокуускайга Саха АССР Спорка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Б.Б. Кон тэрийбит аан-бастакы классическай марафона Орджоникидзе болуоссатыттан саҕаламмыта уонна “Сэргэлээх” трассатынан – “Объезднойунан” – Хатыҥ-Үрэҕинэн өҕүллэн, төттөрү кэлэннэр, 42 км 195 м сири түмүктээбиттэрэ. Марафон бастакы чемпионун уонна рекордсменын үрдүк ааттарын Анатолий Заболоцкай ылбыта.  “2003-2012 сыллардаахха хат сөргүтүллэн тэриллибит “Урожайга”  мин бэрэссэдээтэлинэн, кини 2005-2008 сыллардаахха специалиһынан, бэһиэ буолан үлэлээбиппит. Доҕотторугар хаһан да төттөрү түспэт, аккаастаабат. 1956 сылтан хабан, “Урожай” туһунан кинигэ таһаараары үлэлээн испитэ. Түргэн, ырыҥалыыр өйдөөх, бүтэһигэр диэри ылсар, түмүктүүр үтүө өрүттэрдээҕэ. Архыыбы хасыһан наадалаах докумуоннары дэбигис булара. Хомойуох иһин, кини барыаҕыттан, ол олоххо киирбэтэ. Саҕаланан баран тохтоон хаалла.  Үөрэрим диэн баар – дойдутугар Тандаҕа спортивнай саала тутуута саҕаланан эрэр”.

Анатолий Михайлович Заболоцкай баара-суоҕа 59 сааһыгар ыарахан ыарыыттан орто дойду олоҕуттан туораабыта. 60 сылын көрсө, 2010 сыллаахха, чугас доҕотторо, үөлээннэхтэрэ, үөрэнээччилэрэ, аймахтара, дьиэ-кэргэнэ “Спортка анаммыт олох” диэн дьоһун кинигэни таһаартараннар, сырдык аатын толору ситэрэн-хоторон, үйэтиттилэр. Сырдык аатын тапталлаах кэргэнэ Калисфена Андреевна, уола Михаил, сиэннэрэ, үөрэнээччилэрэ салгыыллар. Үтүө аат салҕанар, умнуллубат!

***

Баһылай Посельскай